Zgodnie z art. 185 Kodeksu postępowania karnego (dalej jako KPK), do wspomnianego zwolnienia prawo ma każda osoba, która pozostaje z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym. Ważnym jest fakt, iż zwolnienie z zeznawania nie jest stosowane z urzędu. Potrzeba jest wniesienie wniosku.
Prawo odmowy zeznań a zwolnienie z zeznawania
Zwolnienie z zeznawania wydawane na wniosek należy odróżnić od prawa świadka do odmowy składania zeznań. Zwolnienie na wniosek reguluje art. 185 KPK i dotyczy osób pozostających z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym.
Z kolei prawo do odmowy zeznań reguluje art. 182 KPK. Przepis ten mówi o „osobach najbliższych” i pozwala na zwolnienie z mocy prawa. Nie zależy od złożonego wniosku i następczej decyzji sądu.
§ 1. Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań. § 2. Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. § 3. Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Art. 185 [Zwolnienie z zeznawania] Można zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie.
Po analizie powyższych regulacji, uznać należy, że art. 185 KPK dotyczy możliwości uzyskania przez świadka zwolnienia od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania, jeśli świadkowi nie przysługuje prawo do odmowy składania zeznań. Warunkiem natomiast jest pozostawanie z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, który może eskalować konflikt wewnętrzny świadka pomiędzy lojalnością do oskarżonego a ustawowym obowiązkiem mówienia prawdy.
Jaki cel przyświecał ustawodawcy?
Jak zostało wskazane w poprzednim akapicie, celem omawianej instytucji jest wyeliminowanie sytuacji, w której osoba bliska oskarżonemu zostaje postawiona w sytuacji wewnętrznego konfliktu związanego z lojalnością wobec osoby bliskiej a obowiązkiem mówienia prawdy.
Tak więc regulacja art. 185 KPK jedynie pośrednio chroni interes oskarżonego. Głównym jednak jej zadaniem jest ochrona interesów świadka, gdyż stwarza osobie przesłuchiwanej możliwość uniknięcia konfliktu wynikającego z faktu składania zeznań przeciwko osobie, z którą łączy go więź emocjonalna.
Zwalnia ją także z odpowiedzialności karnej, w przypadku, gdyby zdecydowała się „kłamać” lub konfabulować na korzyść oskarżonego. Skorzystanie z omawianej instytucji zależy od świadka.
Co oznacza „szczególnie bliski stosunek osobisty”?
Szczególnie bliskim stosunku osobisty jest porównywalny do stosunku typowego dla osób najbliższych, m.in. małżonków. Jednocześnie pojęcie to może być interpretowane szerzej niż „osoby najbliższe”. Pod omawianym pojęciem należy rozumieć stosunek inny niż wynikający z więzów pokrewieństwa, powinowactwa czy małżeństwa. Przy czym musi to być również stosunek silnie łączący osobę mającą być przesłuchaną w charakterze świadka z oskarżonym.
Szczególnie bliski stosunek osobisty to przede wszystkim znaczący stosunek emocjonalny. Jest to stosunek o większym natężeniu emocjonalnym niż stosunek towarzyski, czy znajomość zawodowa. Może ona dotyczyć m.in. konkubinatu (w tym narzeczeństwa) czy długotrwałej przyjaźni.
„Narzeczeństwo będzie uznane za <<szczególnie bliski stosunek osobisty>>, o ile jest związkiem trwałym, o zaznaczonych cechach planowanej, bądź już istniejącej wspólnoty nie tylko psychicznej, ale także wspólnoty obowiązków, czy wspólnoty materialnej. Odróżnić od narzeczeństwa należy przelotny, krótkotrwały i często szybko przemijający związek dwóch osób – istnienie między osobą przesłuchiwaną a osobą oskarżoną tylko luźnego, typowego dla kultury młodzieżowej związku, wymaga od organu przesłuchującego tym większej wnikliwości i rozsądku przy ocenie, czy w rzeczywistości zaistniał szczególnie bliski stosunek osobisty, uprawniający do odmowy składania zeznań” Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 14 października 2008roku, sygn. akt: II AKa 132/08 „Podobnie samo utrzymywanie stosunków płciowych, nawet jeśli łączy się z krótkotrwałym wspólnym zamieszkiwaniem nie zawsze uzasadnia twierdzenia o pozostawaniu we wspólnym pożyciu zwanym konkubinatem, ani o istnieniu szczególnie bliskiego stosunku osobistego”.
Zwolnienie z zeznawania a wspólne dziecko
Uznaje się, iż szczególnie bliski stosunek osobisty wynika z faktu posiadania wspólnego dziecka przez oskarżonego i świadka. Należy jednak mieć na uwadze, że fakt posiadania wspólnego dziecka nie zawsze musi świadczyć o istnieniu szczególnie bliskiej relacji pomiędzy rodzicami.
Taka sytuacja będzie miała miejsce szczególnie wówczas, gdy dziecko urodziło się wiele lat temu, a jego rodzice nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego. W takim wypadku posiadanie przez świadka wspólnego dziecka z oskarżonym nie może zostać uznane za szczególnie bliski stosunek osobisty.
Przepis art. 185 KPK reguluje aktualnie istniejący stosunek osobisty. Tak więc fakt istnienia w przeszłości relacji świadczącej o szczególnie bliskim stosunku osobistym, nie ma większego znaczenia, jeżeli stosunek ten nie jest kontynuowany.
Zwolnienie – jak to wygląda w praktyce?
Zwolnienie z zeznawania jest możliwe tylko i wyłącznie na wniosek świadka. Zgodnie z art. 300 § 3 KPK, świadek jest jednak o powyższym informowany przed pierwszym przesłuchaniem. We wniosku świadek powinien wyjaśnić, na czym polega omawiany „szczególnie bliski stosunek osobisty”, w jakim pozostaje z oskarżonym lub podejrzanym, a także okoliczność tę uprawdopodobnić.
Z uwagi na fakt, iż wniosek o zwolnienie jest składany w czasie przesłuchania, świadek powinien złożyć wniosek przed organem przesłuchującym. Decyzje wydaje organ przesłuchujący w postaci zarządzenia. Na decyzję w przedmiocie zwolnienia z obowiązku złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie zażalenie nie przysługuje.
Wniosek złożony ustnie należy odnotować w protokole przesłuchania wraz z decyzją dotyczącą zwolnienia. Wniosek złożony na piśmie dołącza się do protokołu przesłuchania, a w treści protokołu przesłuchania należy umieścić adnotację o decyzji dotyczącej przedmiotowego zwolnienia.
Wniosek o zwolnienie a fakultatywność zwolnienia
Decyzja o istnieniu „szczególnie bliskiego stosunku osobistego” należy do organu procesowego. Istnienie tej przesłanki wymaga każdorazowej oceny konkretnych sytuacji.
Ocena ta jest swobodna, przy czym nie może być ona dowolna i musi być dokonana po uwzględnieniu wszystkich istotnych okoliczności. Podkreślenia wymaga, że to do organu procesowego należy decyzja, czy dany stosunek osobisty, nawet gdy zachodzi, przeważa nad interesem wymiaru sprawiedliwości czy też nie.
Sąd lub inny organ przesłuchujący, przed podjęciem decyzji, może sprawdzić okoliczności podawane przez świadka we wniosku. Może tego dokonać np. przez przesłuchanie świadków, analizę przedłożonych dokumentów, jak też w inny sposób określony w Kodeksie postępowania karnego.
„Możliwość ustalenia relacji świadków zwolnionych ze składania zeznań. Ustawa, zezwalając osobom najbliższym oskarżonego lub pozostającym z nim w szczególnie bliskim stosunku osobistym na uchylenie się od składania zeznań w jego sprawie, nie zabrania jednocześnie korzystać z zeznań innych świadków, którzy stwierdzili okoliczności wiadome im z opowiadania wymienionych wyżej osób, oraz dokonywać na podstawie tych zeznań odpowiednich ustaleń faktycznych.” Postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2012 roku, sygn. akt: II KK 247/11 „Przewidziany w art. 186 § 1 KPK zakaz dowodowy nie oznacza wyłączenia możliwości przesłuchiwania osób trzecich na okoliczności, o których zeznawała osoba, która skorzystała następnie z prawa do odmowy zeznań, nawet gdy są to świadkowie czerpiący swoją wiedzę od osoby, która skorzystała z uprawnień wskazanych w przepisach art. 182 i 185 KPK. Nie może to być jednak odtworzenie zeznań, jakie złożył ten świadek.”
