Zasady odpowiedzialności karnej opisane zostały w rozdziale pierwszym wspomnianej ustawy. Kodeks karny wyróżnia:
1. zasada odpowiedzialności karnej za czyn lub zaniechanie
Odpowiedzialność karna jest konsekwencją popełnienia przez człowieka czynu zabronionego (art. 1 § 1 i 2 k.k.). Odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega także osoba, na której ciążył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi (art. 2 k.k.).
Odpowiedzialność karna może nastąpić tylko wtedy gdy sprawca dopuści się czynu zabronionego, czyli odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia.
Podstawą odpowiedzialności nie mogą być myśli, poglądy człowieka, jego właściwości fizyczne i psychiczne oraz stan niebezpieczeństwa. Przestępstwa nie stanowi czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma.
2.zasada winy
Przestępstwa nie popełnia sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu. Odpowiedzialność karną sprawca może ponieść tylko wtedy gdy istnieje określona więź psychiczna między nim a jego czynem (art. 1 § 3 k.k.).
3. zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej
Zasada ta ma swoje odbicie w Kodeksie karnym już w części szczególnej, która opisuje przestępstwo jako czyn własny sprawcy. Opisana została także w przepisach o współsprawstwie, podżeganiu oraz pomocnictwie.
Odpowiedzialność karna ma charakter zarówno indywidualny, jak i osobisty, tj. odpowiedzialność za popełniony czyn należy przypisać tylko i wyłącznie sprawcy – nie może przejąć na siebie tej odpowiedzialności nikt inny jak tylko sprawca przestępstwa (w polskim prawie nie istnieje „odpowiedzialność zbiorowa).
4. zasada humanitaryzmu
Kary oraz inne środki przewidziane w ustawie karnej stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, przy czym nacisk kładzie się w szczególności na poszanowanie godności człowieka. Prawo karne musi uwzględniać prawa jednostki i chronić dobra osobiste, przy czym zasada ta nie może dawać priorytetu jednostce kosztem ochrony bezpieczeństwa społeczeństwa i interesów państwa (art. 3 k.k.).
Zasada humanitaryzmu wynika także bezpośrednio z art 3. Konwencji o Ochronie Podstawowych Praw i Wolności z 1950 roku i z art. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 roku.
5. zasada stosowania ustawy karnej
Zasada „nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy” jest istotnym składnikiem idei Państwa Prawa i zarazem jedną z najważniejszych zasad prawa karnego. Zgodnie z art. 4 k.k. w przypadku, jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową. Ustawę obowiązującą uprzednio należy traktowa wyłącznie w przypadku, gdy jest względniejsza dla sprawcy.
Jeżeli natomiast według nowej ustawy za czyn objęty wyrokiem nie można orzec kary w wysokości kary orzeczonej, wymierzoną karę obniża się do wysokości najsurowszej kary możliwej do orzeczenia na podstawie nowej ustawy.
Kolejno, jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, wymierzoną karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu zamienia się na grzywnę albo karę ograniczenia wolności. Jeżeli zaś według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary, skazanie ulega zatarciu z mocy prawa.
6. Zasada terytorialności
Zgodnie z nią przepisy polskiej ustawy karnej stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej.
Dla wyjaśnienia, terytorium Polski to obszar lądowy wraz z wodami wewnętrznymi oraz morskie wody przybrzeżne, jak także słup powietrza nad nimi i wnętrze ziemi pod nimi (art. 5 k.k.).
W myśl art. 6 § 2 k.k. przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu, gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, lub w miejscu, gdzie skutek czynu nastąpił lub miał nastąpić.
7. Zasada obywatelstwa
Obywatel Polski odpowiada za wszelkie czyny karalne popełnione za granicą, które stanowią przestępstwo według polskiego prawa karnego; a także według prawa obowiązującego w miejscu popełnienia czynu, jeżeli czyn ten jest zabroniony również przez polski kodeks karny.
Warunek podwójnej przestępności nie musi być spełniony w przypadkach, gdy funkcjonariusz publiczny pełniący funkcje za granica, dopuści się przestępstwa, które jest wynikiem pełnionych przez niego funkcji oraz gdy przestępstwo zostanie popełnione w miejscu nieobjętym żadną władzą państwową.
8. zasada narodowości
Czyny popełnione przez cudzoziemców podlegają polskiej ustawie karnej, jeżeli są to przestępstwa skierowane przeciwko interesom Polski; obywatela polskiego; polskiej osobie prawnej; lub polskiej jednostce organizacyjnej bez osobowości prawnej, przy tym musi być spełniony warunek podwójnej przestępności czynu.
Natomiast odpowiedzialności karnej podlegają wszyscy bez względu na obywatelstwo, jeżeli dopuścili się przestępstwa przeciwko wewnętrznemu lub zewnętrznemu bezpieczeństwu Polski; przestępstwa przeciwko polskiemu urzędowi lub funkcjonariuszowi publicznemu; przestępstwa przeciwko istotnym interesom gospodarczym Polski; bądź przestępstwa składania fałszywych zeznań wobec urzędu polskiego.
9. Zasada represji wszechświatowej
Jest to zasada uniwersalna, obowiązująca niemalże na całym świecie, która przewiduje stosowanie polskiej ustawy karnej do obywateli polskich, jak i cudzoziemców w razie popełnienia przez nich przestępstw ściganych na mocy zobowiązania wynikającego z umów międzynarodowych. Wyróżniamy takie przestępstwa jak: ludobójstwo; zbrodnie przeciwko ludzkości; zbrodnie wojenne; handel narkotykami i fałszowanie pieniędzy.
- ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1444).
Polecane wzory pism:
