Właściwość sądowa dzieli się na dwie podstawowe właściwości: miejscową oraz rzeczową. Dodatkowo w obrębie właściwości rzeczowej wyróżniamy właściwość funkcjonalną, inaczej – instancyjną. Natomiast we właściwości miejscowej prócz właściwości ogólnej wyróżniamy również: właściwość przemienną oraz właściwość wyłączną.

Sąd ma obowiązek z urzędu badać swoją właściwość. Powyższe wynika z art. 200 §1 k.p.c., który mówi wprost, że ”Sąd, który stwierdzi swą niewłaściwość, przekaże sprawę sądowi właściwemu.” Oznacza to, że nawet w przypadku błędnego określenia sądu przez nadawcę pisma, sąd ma obowiązek przesłać takie pismo sądowi właściwemu, bez wzywania do tego nadawcy.

Właściwość rzeczowa sądu

Właściwość rzeczowa sądu wskazuje, który sąd jest właściwy do rozstrzygnięcia merytorycznego w danej instancji – sąd rejonowy lub okręgowy. Przepis art. 16 k.p.c. mówi, że do zakresu sądów rejonowych należą wszystkie sprawy cywilne, z wyjątkiem spraw, dla których została przewidziana właściwość sądu okręgowego.

Z kolei art. 17 k.p.c., wymienia szczegółowo zakres rozpatrywanych spraw przez sądy okręgowe. Do ich właściwości  należą sprawy:

• o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe, prócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, ustalenie bezskuteczności ojcostwa oraz rozwiązania przysposobienia;
• ochrony praw autorskich i im pokrewnych oraz wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych, a także ochronę innych praw na dobrach niematerialnych;
• o sprawy z zakresu prawa prasowego;
• o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 75.000,00 zł,
  a w sprawach gospodarczych 100.000,00 zł, z wyjątkiem spraw o alimenty,
  o naruszenie posiadania, o ustanowienie rozdzielczości majątkowej między małżonkami, o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym;
• o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni;
• o uchylenie, stwierdzenie nieważności lub ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych, lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną;
• o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji;
• o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem.

Należy pamiętać, iż ustawodawca bardzo rygorystycznie podszedł do zagadnienia właściwości sądów, i tak sądy rejonowe nie są uprawnione do rozpatrywania spraw, które podlegają wyłącznie sądom okręgowym. Zgodnie z art. 379 pkt 6 k.p.c. wyrok wydany przez sąd rejonowy w sprawach, których właściwy jest sąd okręgowy, stanowi bezwzględną  przyczynę nieważności postępowania.

Wyjątek stanowi rozpoznanie sprawy majątkowej przez sąd rejonowy w wypadku gdy rozpatrzy sprawę o zapłatę, której wartość przedmiotu sporu wynosi więcej niż limit zakreślony ustawą. Nie będzie to już przyczyna nieważności postępowania, a jedynie uchybienie procesowe.

Właściwość funkcjonalna/instancyjna

Właściwość instancyjna wynika bezpośrednio z właściwości rzeczowej sądu. Polega ona na ustanowieniu przez art. 176 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w polskiej procedurze sądowej zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego.

Powyższa zasada polega na weryfikacji rozpoznania merytorycznego sprawy I instancji przez sąd odwoławczy i ma na celu wspomożenie bezstronności sądów w Polsce. W polskiej procedurze sądowej organami I instancji są sądy rejonowe oraz okręgowe, natomiast II instancje stanowią sądy okręgowe dla sądów rejonowych oraz sądy apelacyjne dla sądów okręgowych.

Właściwość miejscowa

Zgodnie z art. 27 k.p.c. właściwość ogólna sądów cywilnych określa, iż powództwo należy wytoczyć przed sąd I instancji, w okręgu którego pozwany ma miejsce zamieszkania. Określa się je według przepisów kodeksu cywilnego. Oznacza to, że powództwo kierujemy do sądu rejonowego lub okręgowego najbliższego miejscu stałego pobytu pozwanego.

Jeżeli pozwany nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, ogólną właściwość oznacza się według miejsca jego pobytu w Polsce, a gdy nie jest ono znane lub nie leży w Polsce – według ostatniego miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce.

Powództwo wobec Skarbowi Państwa wytacza się według siedziby państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie. Natomiast jeżeli stroną pozwaną jest osoba prawna np. spółka osobowa lub kapitałowa, lub innym podmiotem nie będącym osobą fizyczną np. wspólnota mieszkaniowa, powództwo wytacza się według miejsca siedziby danego podmiotu.

We właściwości miejscowej prócz właściwości ogólnej wyróżniamy również: właściwość przemienną oraz właściwość wyłączną.

Przemienna właściwość miejscowa

Przemienna właściwość miejscowa oznacza, iż w określonych przez ustawę sprawach mamy możliwość  wyboru między właściwością ogólną sądu a właściwością opisaną w przepisie.

Artykuły od 32 do 37¹ k.p.c. normują takie możliwości jak:

• w przypadku roszczeń o alimenty oraz powództw o ustalenie pochodzenie pochodzenia dziecka wytoczyć możemy je według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej;
• w przypadku roszczeń majątkowych przeciwko przedsiębiorcy, powództwo możemy wytoczyć przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, o ile roszczenie pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału;
• w przypadku powództwa o ustalenie istnienia umowy, jej wykonania, rozwiązania lub unieważnienia, także o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy – właściwym będzie miejsce wykonania umowy;
• w przypadku roszczenia z czynu niedozwolonego – powództwo możemy wytoczyć według miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę;
• w przypadku powództwa o zapłatę należności za prowadzenie sprawy, wytoczyć możemy je przed sąd, w okręgu którego pełnomocnik prowadził sprawę;
• w przypadku roszczeń ze stosunku najmu lub dzierżawy nieruchomości, możemy wytoczyć przez sądem, w okręgu którego nieruchomość ma miejsce położenia;
• w przypadku powództwa przeciwko zobowiązanemu z weksla lub czeku – właściwość według miejsca płatności;

Wyłączna właściwość miejscowa

Ustawodawca określił, także wyłączną właściwość sądu, od której nie ma wyjątków, zaś niezastosowanie się do niej pociąga za sobą błąd formalny pisma. Są to sprawy:

• z powództwa o własność, prawa rzeczowe na nieruchomości oraz posiadanie nieruchomości można wytoczyć wyłącznie według miejsca położenia nieruchomości;
• w przypadku służebności gruntowej – właściwość sądu określa miejsce położenia nieruchomości obciążonej;
• w sprawach dotyczących dziedziczenia, zachowku, zapisu, polecenia oraz innych rozporządzeń testamentowych powództwo wytacza się wyłącznie według ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, natomiast jeżeli miejsca tego nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część;
• w przypadku powództwa ze stosunku członkostwa w spółdzielni, spółki lub stowarzyszenia wytaczamy według miejsca siedzib tych podmiotów;
• powództwa ze stosunku małżeństwa wytacza się wyłącznie według miejsca, gdzie małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w tym okręgu ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Jeżeli oboje małżonkowie mają inne od powyższego miejsce zamieszkania właściwym będzie sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, jeżeli i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda;
• w przypadku powództwa między rodzicami a dziećmi oraz przysposabiającymi
  i przysposobionymi właściwym będzie sąd zamieszkania powoda, o ile brak jest podstawy do wytoczenia powództwa według przepisów o właściwości ogólnej;

Szczególne przypadki ustalania właściwości miejscowej

Kodeks postępowania cywilnego w dalszej części Rozdziału o właściwości sądu podaje nam wskazówki co do ustalenia właściwości sądu w przypadkach szczególnych, mianowicie:

• w sytuacji, gdy uzasadniona jest właściwość kilku sadów lub gdy w sprawie jest kilku pozwanych dla których, według właściwości ogólnej, właściwe są różne sądy, wybór sądu należy do powoda;
• analogicznie do powyższej sytuacji powód może zachować się w przypadku, gdy nieruchomość położona jest w kilku okręgach sądowych.

Dodatkowo należy zwrócić uwagę na regulacje art. 46 k.p.c., zgodnie z którą strony mogą umówić się na piśmie o poddanie się wybranemu sądowi pierwszej instancji, który według ustawy nie jest miejscowo właściwy.

Sąd ten będzie wówczas wyłącznie właściwy, jeżeli strony nie postanowiły inaczej. Strony mogą również ograniczyć umową pisemną prawo wyboru powoda pomiędzy kilku sądami właściwymi dla takich sporów. Ograniczeniem są jednak sprawy, dla których określona jest właściwość wyłączna.

Podobne wzory pism:

• Pozew o podwyższenie alimentów wzór
• Odpowiedź na pozew o podwyższenie alimentów wzór
• Oświadczenie o rezygnacji z alimentów wzór
• Rezygnacja z alimentów przez dorosłe dziecko wzór
• Ugoda alimentacyjna wzór
• Ugoda w sprawie alimentów wzór
• Wniosek o zniesienie alimentów wzór