Okoliczności pozwalające na unieważnienie małżeństwa zostały szczegółowo opisane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (dalej jako KRO). Aby móc mówić o unieważnieniu wystąpić muszą tzw. przeszkody małżeńskie.

Co do zasady, wystąpienie owych przeszkód, powinno skutkować niedopuszczalnością zawarcia związku. Jednakże zdarza się, że zostaną one „przeoczone”. Wtedy należy, za pomocą sądu, małżeństwo takie anulować. 

Unieważnienie małżeństwa a zdolność do zawarcia małżeństwa

Aby móc przejść do samych przeszkód zawarcia małżeństwa, należy określić czym jest sama zdolność do jego zawarcia. Związek małżeński jest ważnie zawarty, jeżeli małżonkowie mieli prawną zdolność do wstąpienia w związek małżeński.

Prawną zdolność do wstąpienia w ten związek mają mężczyzna i kobieta, którzy ukończyli 18 rok życia. W przypadku kobiet, zdolność ta może dotyczyć również kobiet, które ukończyły 16 lat, o ile sąd opiekuńczy wyrazi na to zgodę.

Spełnienie powyższych warunków uprawnia do zawarcia związku małżeńskiego. Jak widać małżeńskich przesłanek pozytywnych jest niewiele. Podyktowane jest to względami obyczajowymi oraz troską o dobro osób chcących wstąpić w związek małżeński i założyć tym samym rodzinę. Dopiero wystąpienie tzw. przesłanek negatywnych prowadzi do odmowy udzielenia małżeństwa bądź następczego jego unieważnienia.

Unieważnienie małżeństwa – katalog przeszkód małżeńskich

Katalog przeszkód małżeńskich nie został uregulowany w jednym przepisie. Składa się na niego cały dział Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (art. 10-16 KRO). Katalog ten wyróżnia takie przeszkody jak:

Wiek

Nie może zawrzeć małżeństwa osoba niemająca ukończonych 18 lat. Jednakże z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła 16 rok życia, jeżeli z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.

Nie można unieważnić małżeństwa z powodu braku odpowiedniego wieku, jeżeli małżonek przed wytoczeniem powództwa wiek ten osiągnął.

Unieważnienia małżeństwa może żądać każdy z małżonków. Jednakże jeśli kobieta zaszła w ciążę, jej mąż nie może żądać unieważnienia związku.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może zawrzeć małżeństwa. Jeżeli jednak do tego dojdzie, unieważnienia małżeństwa może żądać każdy z małżonków.

Nie można unieważnić małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia, jeżeli ubezwłasnowolnienie zostało uchylone.

Choroba psychiczna albo niedorozwój umysłowy

Osoba dotknięta chorobą psychiczną bądź niedorozwojem umysłowym nie może zawrzeć małżeństwa. Jeżeli jednak stan jej zdrowia lub umysłu nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa, a osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa lub jego dalsze trwanie.

Unieważnienia małżeństwa z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego może żądać każdy z małżonków. Nie można przy tym unieważnić małżeństwa po ustaniu choroby.

Bigamia

Nie może zawrzeć małżeństwa osoba, która już pozostaje w związku małżeńskim. W przypadku zaistnienia bigamii unieważnienia małżeństwa może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny.

Nie można unieważnić małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione, chyba że ustanie tego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła ponowne małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim.

Pokrewieństwo i powinowactwo

Małżeństwa nie mogą zawrzeć również krewni w linii prostej, rodzeństwo oraz powinowaci w linii prostej. Z ważnych powodów sąd może jednak zezwolić na zawarcie małżeństwa między powinowatymi.

Unieważnienia małżeństwa z powodu pokrewieństwa między małżonkami może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny. Z kolei unieważnienia małżeństwa z powodu powinowactwa między małżonkami może żądać każdy z małżonków.

Przysposobienie

Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa przysposabiający i przysposobiony. Unieważnienia takiego małżeństwa może żądać każdy z małżonków. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu stosunku przysposobienia, jeżeli stosunek ten ustał.

Wady oświadczenia woli

Małżeństwo może zostać unieważnione, jeżeli zostało złożone:

• przez osobę, która znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli;
• pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony;
• pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste.

Unieważnienia małżeństwa może żądać wyłącznie małżonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą. Małżeństwa nie można anulować po upływie sześciu miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą – a w każdym wypadku po upływie lat trzech od zawarcia małżeństwa.

Wadliwość zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika

W sytuacji zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika, mocodawca może żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek przez pełnomocnika lub jeżeli pełnomocnictwo było nieważne, lub skutecznie odwołane.

Nie można jednak żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli małżonkowie podjęli wspólne pożycie.

Czy małżeństwo obarczone wadą nieważności można „uzdrowić”

Uzdrowienie prawnie nieważnego małżeństwa nazywamy konwalidacją. Tak jak każdą inną czynność prawną, również małżeństwo podlega konwalidacji.

Małżeństwo może zostać uzdrowione w przypadku istnienia przeszkód małżeńskich:

• wieku;
• ubezwłasnowolnienia całkowitego;
• choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego;
• bigamii;
• przysposobienia;
• wad oświadczenia woli;
• wadliwości związanych z zawarciem małżeństwa przez pełnomocnika.

Unieważnienie małżeństwa cywilnego a małżeństwo wyznaniowe

W Polsce funkcjonuje Konkordat zawarty między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską obejmujący kwestie zawarcia małżeństwa przed duchownym. Jednakże nie tylko wiara katolicka daje  możliwości zawierania małżeństw kościelnych wywołujących skutki cywilne – kwestie te określają inne akty prawne.

Co do zasady, przepisy KRO odnoszące się do przeszkód małżeńskich, mają wpływ zarówno na małżeństwa zawierane przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego lub polskim konsulem, jak i również przed duchownym określonego kościoła bądź innego związku wyznaniowego.

Wyjątek stanowi przesłanka wadliwości związanych z zawarciem małżeństwa przez pełnomocnika. Nie ma ona zastosowania do małżeństw zawieranych przed duchownymi.

Odnosząc się do ważności małżeństwa kanonicznego, zgodnie z art. 10 ust. 3 i 4 Konkordatu orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego oraz innych sprawach małżeńskich przewidzianych w prawie kanonicznym, należy do wyłącznej kompetencji władzy kościelnej.

Natomiast orzekanie w sprawach małżeńskich w zakresie skutków określonych w prawie polskim należy do wyłącznej kompetencji sądów państwowych.

Przy czym orzeczenie sądu kościelnego o ważności bądź o ustaniu małżeństwa kanonicznego nie ma wpływu na orzeczenie sądu cywilnego o ważności lub o ustaniu świeckiego związku małżeńskiego. Orzeczenia sądów kościelnych mogą mieć natomiast znaczenie dowodowe w sądowym postępowaniu cywilnym.