Ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe pozbawia daną osobę zdolności do czynności prawnych. Wniosek o ubezwłasnowolnienie może być złożony jedynie w wyjątkowych sytuacjach i tylko w celu ochrony interesów osoby chorej.

Nie jest to łatwa decyzja, jednakże jeśli bliska osoba z powodu zaburzeń nie potrafi samodzielnie funkcjonować, wniosek o ubezwłasnowolnienie może okazać się jedyną właściwą drogą.

Ubezwłasnowolnienie – charakter instytucji

Wbrew odczuciu i zdaniu wielu osób, instytucja ubezwłasnowolnienia nie ma w cale charakteru dyskryminującego osoby chorej, ale służy ochronie jej praw. Jak wskazuje się w orzecznictwie ubezwłasnowolnienie ma przede wszystkim za zadanie ochronę zdrowia psychicznego osoby dotkniętej takim zdarzeniem. 

Mimo iż omawiana instytucja ma na celu ochronę interesu osoby ubezwłasnowolnionej, to należy mieć na uwadze, iż ogranicza ona w wysokim stopniu podstawowe prawa i wolności osobiste człowieka.

Ostatecznie bowiem może dojść do sytuacji, iż osoba dotknięta chorobą psychiczną utraci prawo do kierowania swoim życiem, nie mogąc podejmować żadnych czynności prawnych, poza tymi całkowicie podstawowymi, tzw. czynnościami podejmowanymi w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.

W tym miejscu warto przywołać postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 1968 roku (sygn. I CR 132/68), zgodnie z którym „instytucja ubezwłasnowolnienia nie ma na celu ochrony osoby, której dobra są zagrożone ze strony osoby chorej.

Jeżeli pozostawanie na wolności osoby uznanej za nieodpowiedzialną grozi niebezpieczeństwem dla innej osoby, to sąd karny umieszcza osobę nieodpowiedzialną w zamkniętym zakładzie dla psychicznie chorych, choćby nie została ona ubezwłasnowolniona”.

Zdolność do czynności prawnej a ubezwłasnowolnienie

Zgodnie z art. 11 Kodeksu cywilnego (dalej jako KC) każdy człowiek w momencie ukończenia pełnoletności (tj. 18. roku życia) nabywa pełną zdolność do czynności prawnych. Przez pełną zdolność do czynności prawnych należy rozumieć możność samodzielnego dokonywania czynności prawnych we własnym imieniu.

Zdolność do tego, aby własnym działaniem nabywać lub utracać prawa oraz zaciągać zobowiązania i w ogóle wywoływać skutki prawne. Chodzi więc o możność nabywania przez podmiot praw i obowiązków w drodze dokonywanych za pomocą oświadczeń woli czynności prawnych.

Osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych może rozporządzać swoimi prawami i obowiązkami, zawierać umowy (np. kupić samochód czy mieszkanie, zaciągnąć kredyt w banku, udzielić pożyczki), decydować o swoim leczeniu, zawierać związki małżeńskie, adoptować dzieci, a także jako pełnomocnik dokonywać takich czynności w imieniu innych osób. 

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Ubezwłasnowolniona częściowo może zostać wyłącznie osoba pełnoletnia. Wynika to z faktu, iż KC z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo traktuje na równi osobę między 13 a 18 rokiem życia.

Powodem ubezwłasnowolnienia może być choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo inny rodzaj zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwo lub narkomania, o ile stan osoby chorej nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

W razie istnienia przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego sąd może nie ubezwłasnowolnić osoby chorej, gdyby ubezwłasnowolnienie w większym stopniu osłabiło pozycję tej osoby niż przyniosło jej pomoc.

Dzieje się tak, gdy pozostawienie osobie chorej możności prowadzenia przez nią jej spraw i decydowania o nich może być dla tej osoby korzystniejsze od pomocy kuratora. Niekiedy zamiast ubezwłasnowolnienia częściowego bardziej korzystne jest skorzystanie z instytucji kuratora dla osoby niepełnosprawnej z art. 183 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym powinno być poprzedzone ustaleniem, w prowadzeniu jakich konkretnie spraw potrzebna jest pomoc osobie cierpiącej na chorobę psychiczną lub inne zaburzenia psychiczne.

Muszą to być przy tym czynności, których ta osoba nie będzie mogła dokonywać samodzielnie. O zasadności ubezwłasnowolnienia przesądza przy tym aktualnie istniejący interes osoby chorej, a zatem nie można orzec ubezwłasnowolnienia, jeżeli pomoc taka nie jest w chwili orzekania potrzebna, ale potrzeba taka może wyniknąć w przyszłości.

Wymóg ten należy oczywiście traktować elastycznie, biorąc pod uwagę rzeczywistą potrzebę w danym okresie życia osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może samodzielnie dokonywać czynności związanych z umowami powszechnie zawieranymi w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Może swobodnie, bez zgody ustanowionego kuratora, zarządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy postanowi inaczej.

Może także rozporządzać przedmiotami majątkowymi, które przedstawiciel ustawowy oddał jej do swobodnego użytku. Z kolei w przypadku czynności zobowiązujących i rozporządzających, jak zawarcie umowy sprzedaży, darowizny, najmu, dzierżawy czy zlecenia, ich dokonanie wymaga zgody lub potwierdzenia (jeżeli zostały już dokonane) przez kuratora.

Przy ubezwłasnowolnianiu częściowym osoba chora może zawrzeć małżeństwo. Należy jednak podkreślić, iż w tym wypadku wymagana jest zgoda sądu opiekuńczego. Osoba taka nie może jednak dokonać sporządzenia, zmiany lub odwołania testamentu.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Ubezwłasnowolniona całkowicie może zostać osoba, która ukończyła lat trzynaście, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekuna, chyba że pozostaje on jeszcze pod władzą rodzicielską.

Zaznaczyć trzeba, iż zgodnie z art. 14 KC czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest bezwzględnie nieważna. Jeśli jednak osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych.

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie może sama ani przez opiekuna zawrzeć małżeństwa, uznać dziecka, sporządzić lub odwołać testamentu.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie – kto może go złożyć?

Z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie, zarówno częściowe, jak i całkowite, może wystąpić jedynie:

• krewny w linii prostej (rodzeństwo, dzieci, wnuki) osoby chorej;
• jej małżonek;
• przedstawiciel ustawowy.

Z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie może także wystąpić Prokurator.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Gdzie złożyć wniosek?

Dla spraw w przedmiocie ubezwłasnowolnienia właściwy jest sąd okręgowy miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Sprawę rozpoznaje sąd w składzie trzech sędziów zawodowych.

Co powinno znaleźć się we wniosku?

We wniosku o ubezwłasnowolnienie należy wskazać:

• zakres ubezwłasnowolnienia tj. częściowe lub całkowite;
• stan cywilny osoby, która ma być ubezwłasnowolniona i w zależności od tego należy złożyć jej akt urodzenia, bądź jeśli pozostaje w związku małżeńskim akt małżeństwa ze wskazaniem imienia, nazwiska współmałżonka i jego adresu zamieszkania. Jeśli uczestnik postępowania jest wdową/wdowcem wówczas należy złożyć odpis skrócony aktu zgonu małżonka, a przypadku jeśli uczestnik jest osobą rozwiedzioną – odpis skrócony aktu małżeństwa z adnotacją o rozwodzie lub odpis prawomocnego wyroku rozwodowego;
• stosunek pokrewieństwa wnioskodawcy wobec uczestnika poprzez złożenie odpowiedniego odpisu aktu stanu cywilnego;
• przyczyny wystąpienia z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie, tj. uzasadnienie.

Wniosek o ubezwłasnowolnienie powinien również zawierać informację czy stan zdrowia uczestnika postępowania umożliwia mu osobiste stawienie się w sądzie celem wysłuchania.

Do Sądu należy złożyć:

• 3 egzemplarze wniosku;
• 3 egzemplarze (oryginał + 2 kserokopie) odpisu skróconego aktu urodzenia uczestnika;
• 3 egzemplarze (oryginał + 2 kserokopie) odpisu skróconego aktu urodzenia lub aktu małżeństwa wnioskodawcy;
• 3 egzemplarze (oryginał + 2 kserokopie) zaświadczenia od lekarza specjalisty (psycholog, psychiatra, neurolog) o aktualnym stanie zdrowia uczestnika postępowania.

Opłata od wniosku o ubezwłasnowolnienie wynosi 100 zł.