Prawo cytatu uregulowane zostało w art. art. 29 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Zgodnie z tym przepisem twórca jest uprawniony do używania cudzego utworu, o ile dokonuje tego w ustawowo stworzonych ramach.

Dopuszczalne jest korzystanie z cudzej własności intelektualnej jedynie w niewielkich fragmentach w celu stworzenia nowego, odmiennego dzieła, będącego samoistnym i oryginalnym tworem. Wyjątkiem tutaj jest prawo do rozpowszechniania utworów plastycznych i fotograficznych, które mogą być przytaczane w całości.

Prawo cytatu – Rozpoznawalność cytatu

Na wstępie należy podkreślić, iż możliwym jest skorzystanie z cudzego dzieła w ramach prawa cytatu, jedynie w sytuacji, gdy stworzony utwór – pozbawiony cytatu – wciąż tworzyłby sensową i logiczną całość, tj. w dalszym ciągu można byłoby nazwać go utworem.

Przy czym prawo cytatu obejmuje umieszczanie wyłącznie utworów rozpowszechnionych w całości lub w części. Nie można zatem korzystać z dzieła, którego twórca nie wprowadził do masmediów.

Tworząc nowy materiał autor może w zasadzie korzystać z każdego rodzaju utworu – filmu, fotografii, książki, nagrania audio, czy nawet programu komputerowego. Należy jednak pamiętać, że nieodzownym elementem cytatu jest przywołanie źródła inkorporowanego dzieła oraz danych twórcy.

Brak powyższego wskazania może być poczytywane jako plagiat, a taki stan rzeczy z kolei może być naprawdę niebezpieczny finansowo dla osoby „pożyczającej” sobie cudzą twórczość. Najważniejszym zatem jest, aby korzystając z prawa cytatu, potrafić umiejętnie wyeksponować co jest dziełem własnym, a co cudzym tworem.

Dodatkowo wskazać trzeba, że cytując cudzy utwór należy zadbać by inkorporowane fragmenty cudzego dzieła nie były modyfikowane. W utworze powinny znaleźć się oryginalne fragmenty cudzego tworu.

Prawo cytatu – jak go stosować?

Przepis art. 29 ustawy nie wskazuje na jakiekolwiek limity co do korzystania z cudzego utworu. Nie podaje procentowo czy ułamkowo maksymalnych granic cytatu. Wskazuje jedynie, iż dozwolone jest inkorporowanie „urywków utworów” lub całości „drobnych utworów” do nowego dzieła.

Jak wskazuje S. Stanisławska-Kloc (Flisak, Komentarz PrAut, 2015, s. 452) charakterystyka utworu jako „drobnego”, w rozumieniu art. 29 ustawy nie może odbywać się wyłącznie przez pryzmat jego faktycznej wielkości.

Budowanie sztywnych ram, odnoszących się do określenia procentowego elementów dzieła, które mogą zostać zaczerpnięte w ramach analizowanej formy dozwolonego użytku, byłoby chybione. Nie można określić także generalnie, jak często w ramach jednego dzieła należałoby dopuścić odwoływanie się do tego samego utworu. Wspomniane wątpliwości należy rozstrzygać każdorazowo w odniesieniu do konkretnej sytuacji.

Należy zatem uznać, że w uzasadnionych wypadkach istnieje prawna możliwość wielokrotnego przywoływania tego samego utworu w swoim dziele. Należy pamiętać przy tym, że cytat nie może przysłaniać nowego utworu, który cały czas musi stanowić odrębne, samoistne dzieło.

Warto tutaj wskazać jeszcze na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2004 roku (sygn. akt: I CK 232/04), w którym sąd uznał, iż „przytoczenie cudzego utworu nawet w całości jest dozwolone, jeżeli następuje w celu określonym w art. 29 ust. 1 PrAut, przy czym przytaczany utwór musi pozostawać w takiej proporcji do wkładu twórczości własnej, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne dzieło”.

Prawo cytatu – kiedy możliwe do użycia?

Omawiany przepis art. 29 ustawy wskazuje, że prawo cytatu może zostać użyte w celu dokonania wyjaśniania, polemiki, analizy krytycznej lub naukowej, nauczania oraz prawa gatunku twórczości. Dodatkowo art. 29[1] ustawy wprowadza uprawnienie do korzystania z cudzych utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości.

Wyjaśnianie

Użycie cudzego dzieła w celu wyjaśnienia oznacza takie posłużenie się fragmentem utworu, aby wytłumaczyć nowopowstały utwór oraz ułatwiać przekazywane w nim informacje. Wyjaśnienie może polegać również na powoływaniu się na autorytety w danej dziedzinie (np. badania czy prace naukowe), które często w sposób niepowtarzalny i dobitny ujmują analizowane przez twórcę nowego utworu zagadnienie.

Polemika

Polemika to inaczej dyskusja, a co za tym idzie cytat cudzego dzieła w ramach polemiki ma na celu wskazanie na fragment wypowiedzi innego autora, z którym twórca nowego dzieła się nie zgadza i zamierza przedstawić swoje racje.

Nauczanie

Funkcji nauczania nie trzeba szerzej omawiać. Chodzi oczywiści o wykorzystywanie cytatu w procesie dydaktycznym. Trzeba jednak przy tym podkreślić, że nie zawsze musi tu chodzić o działalność w zakresie szkół i uczelni wyższych. Nauczanie odnosi się do przekazywania wiedzy teoretycznej i praktycznej ogólnie, nie musi być ono w jakikolwiek sposób certyfikowane.

Analiza krytyczna lub naukowa

Analiza krytyczna to odwoływanie się do treści i formy cudzego utworu pod kątem badania dzieła w całości lub tylko co jego poszczególnych elementów. Nie ma tutaj znaczenia czy owa „krytyka” będzie pozytywna czy negatywna. Nie chodzi tutaj również o dokonywanie analizy rozkładającej całe dzieło na czynniki pierwsze. Istotne jest tutaj jedynie, że cytowane dzieło stanowi punkt odniesienia dla nowego tworu.

Prawo gatunku twórczości

Korzystanie z prawa cytatu w celu prawa gatunku twórczości, to najprościej rzecz ujmując, wykorzystywanie cudzego utworu w procesie tworzenia własnego dzieła.

Parodia, pastisz, karykatura

Prawo cytatu dotyczące parodii, pastiszu oraz karykatury przewidziane jest po to, aby zapewnić swobodę twórczą i rozwój wskazanych form ekspresji artystycznej. Owe rodzaje artyzmu ze swej istoty są prześmiewcze i niejako niewygodne dla autorów oryginałów, dlatego też trudno byłoby zakładać, że autorzy ci byliby chętni udzielać licencji na taki sposób korzystania z ich dorobku. Ustawodawca uznał jednak, że parodia, pastisz i  karykatura stanowią swoisty komentarz i ocenę działalności innych twórców, który należy dopuścić do świadomości publicznej, nawet pomimo częstej niechęci ze strony twórców oryginałów.

Prawo cytatu – nierzetelne używanie cytatów

Warto mieć na uwadze, ze niespełnienie warunków wskazanych przez ustawodawcę może pociągać za sobą odpowiedzialność z tytułu naruszenia majątkowych praw autorskich, a niekiedy również autorskich praw osobistych.

A zatem odpowiedzialność majątkowa może się pojawić w przypadku nierzetelnego używania cytatów. Dzieje się tak zazwyczaj wówczas, gdy twórca wykorzystuje cudze dzieło na tyle nieumiejętnie lub też umyślnie, iż myśl autora wyrażona w cytowanym utworze ulega zniekształceniu.

Dochodzi wówczas do zmanipulowania odbiorcy. Odbiorca ten odnosi mylne wrażenie co do tego, co autor cytowanego fragmentu rzeczywiście chciał przekazać. Często taka manipulacja ma na celu ośmieszenie, znieważenie lub poniżenie osoby cytowanej.