Przestępstwo oszustwa zostało uregulowane w art. 286 Kodeksu karnego (dalej KK), w rozdziale przestępstw przeciwko mieniu. Oszustwo, tak jak większość przestępstw przeciwko mieniu, wymaga kierunkowego zamiaru sprawcy.
Jednakże w pewnych okolicznościach udowodnienie celowego działania sprawcy może okazać się nazbyt utrudnione, w szczególności w przypadku gdy błąd dotyczy zobowiązania co do wykonania wzajemnego świadczenia w przyszłości.
Oszustwo – co stanowi przedmiot przestępstwa?
Czyn opisany w art. 286 § 1 KK jest przestępstwem kierunkowym, czyli przestępstwem umyślnym popełnianym jedynie z zamiarem bezpośrednim. Z uwagi na cel działania sprawcy, tj. chęć osiągnięcia korzyści majątkowej, zamiar ten określany jest jako bezpośredni kierunkowy.
Oszustwo należy do przestępstw przeciwko mieniu, gdzie sprawca nie używa przemocy, a pokrzywdzony dobrowolnie wydaje własne lub cudze mienie.
W każdym wypadku, czynności wykonawcze podejmowane przez sprawcę muszą przy oszustwie doprowadzić adresata działań sprawcy do niekorzystnego rozporządzenia mieniem. Oszustwo przy tym wymaga kierunkowego zamiaru sprawcy.
Przykładami oszustwa mogą być sytuacje, gdy: 1. sprawca w krótkim czasie, wykorzystując swoją zdolność kredytową, zawrze szereg umów kredytowych, mając świadomość, że zobowiązań nie uda mu się spłacić, lub kiedy z góry planował długów tych nigdy nie spłacić; 2. sprawca, działając w imieniu firmy, dokonał zakupu znacznej ilości towaru na fakturę VAT z odroczonym okresem płatności, a następnie sprzedał ten towar w zaniżonych cenach, tak aby jak najszybciej go spieniężyć. Siłą rzeczy w takiej sytuacji, mimo nawet najszczerszych chęci, sprawca nie będzie miał możliwości opłacenia ww. faktury.
Co do zasady więc przedmiotem ochrony jest mienie, jednakże w doktrynie pojawia się coraz częściej stanowisko, iż na gruncie art. 286 § 1 KK ubocznie chroniona jest także uczciwość obrotu majątkowego oraz wolność od oszukańczych zabiegów w zakresie rozporządzania mieniem.
Oszustwo klasyczne a błąd
Na stronę przedmiotową oszustwa klasycznego składa się przede wszystkim:
- wprowadzenie w błąd, lub
- wyzyskanie błędu, lub
- wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, które w konsekwencji prowadzi do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem przez podmiot, na który sprawca oddziałuje.
Błąd w rozumieniu potocznym to rozbieżność między obiektywną rzeczywistością, a wyobrażeniem o niej lub jej odbiciem w świadomości podmiotu. Może on polegać na urojeniu, tj. fałszywym wyobrażeniu istnienia pewnych okoliczności lub cech stanu rzeczy, które w rzeczywistości nie występują, lub na nieświadomości występujących w rzeczywistości okoliczności.
W wypadku omawianego przestępstwa błąd osoby dokonującej dyspozycji majątkowej na rzecz sprawcy, może dotyczyć okoliczności zewnętrznej lub wewnętrznej, czyli psychicznej. Błąd może dotyczyć różnorodnych okoliczności odnoszących się do osoby (np. jej tożsamości), rzeczy (właściwości, cech użytkowych, wartości itp.), stanu prawnego, zjawiska lub zdarzenia.
Czynność sprawcza realizowana przez sprawcę musi doprowadzić do skutku w postaci rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem. Rozporządzenie mieniem oznacza każdą dyspozycję majątkową o skutkach rzeczowych lub o skutkach obligacyjnych.
Oznacza to więc wszelkie czynności, które prowadzą do zmiany stanu majątkowego, a w szczególności prowadzą do zmiany we władaniu mieniem, między dysponentem mienia a sprawcą.
„W przestępstwie z art. 286 § 1 KK na pewno w grę wchodzą sytuacje, w których pokrzywdzony nie otrzymuje oczekiwanego ekwiwalentu swojego świadczenia lub otrzymane świadczenie ma charakter niewspółmierny do świadczenia pokrzywdzonego (np. pokrzywdzony nabywa rzeczy lub prawa o mniejszej niż oczekiwana wartości). Niekorzystne rozporządzenie mieniem obejmuje również pozbawienie w przyszłości konkretnych przychodów oraz każde inne pogorszenie sytuacji majątkowej pokrzywdzonego, a w szczególności zmniejszenie szans na zaspokojenie jego roszczeń w przyszłości, odroczenie terminu spłaty długu, odroczeniu terminu jego przymusowego ściągnięcia, czy też nawet niepełnowartościowe zabezpieczenie spłaty długu. Wchodzi tu w rachubę również uzyskanie oczekiwanego świadczenia po znacznym upływie ustalonego terminu np. spłaty kredytu”.
Strona podmiotowa oszustwa
Strona podmiotowa wymaga zachowania zamiaru bezpośredniego kierunkowego, a więc działanie sprawcy musi być celowe, zmierzające do uzyskania bezprawnej korzyści majątkowej. Korzyść majątkowa na gruncie Kodeksu karnego to wyłącznie korzyść zdolna zaspokoić potrzeby materialne.
„Polepszenie sytuacji materialnej sprawcy oszustwa lub innej nie musi mieć charakteru trwałego i w rachubę wchodzi tu także czasowa poprawa sytuacji majątkowej. Korzyść majątkowa polega więc na zwiększeniu aktywów lub zmniejszeniu pasywów poprzez przysporzenie majątkowe, zmniejszenie lub uniknięcie strat, albo zniesienie lub nawet uniknięcie obciążeń składników majątkowych danego podmiotu”.
Niewywiązanie się z zaciąganego zobowiązania przez sprawcę musi stanowić okoliczności o charakterze obiektywnym, istniejące w chwili składania zamówienia przez sprawcę lub w chwili uzyskania określonego świadczenia. Do takich okoliczności zaliczyć należy m.in.:
- brak środków płatniczych powiązany z brakiem jasnych planów działalności na przyszłość (np. odwoływanie się do niesprecyzowanych planów inwestycyjnych);
- postępowanie sprawcy z uzyskanym towarem (np. szybka sprzedaż poniżej ceny jego zakupu);
- długotrwałe trudności w regulowaniu bieżących zobowiązań;
- brak racjonalnego uzasadnienia dla podejmowanych decyzji gospodarczych;
- brak racjonalnego planu prowadzonej działalności;
- nierealne oczekiwania co do poprawy koniunktury gospodarczej, a w szczególności co do poprawy kondycji finansowej własnej firmy;
- spożytkowanie uzyskanych kredytów, pożyczek, dotacji na inne cele, niż były one przeznaczone.
Złożony charakter przestępstwa a zamiar
Okoliczności, które mogą świadczyć o przestępstwie, nie są łatwe do wychwycenia. Niejednokrotnie między niesumiennym prowadzeniem biznesu a przestępstwem oszustwa, może stać jeden zaciągnięty kredyt, którego niespłacenie przeważy szalę.
Tak więc aby móc mówić o przestępstwie, ważne jest, by ustalić zamiar sprawcy. Zamiar niewykonania zobowiązania w przyszłości powinien istnieć już w dniu rozporządzenia mieniem przez podmiot, który obiecanego świadczenia później nie uzyskał w całości lub w części.
Ocena ta dotyczy tych sfer ludzkiej aktywności, które są całkowicie legalne i korzystne społecznie. W szczególności złożony charakter ma ocena niewykonania zobowiązań przez osobę, która we wcześniejszym okresie z powodzeniem prowadziła działalność gospodarczą.
Nie możemy mówić o doprowadzeniu do niekorzystnego rozporządzenia mieniem, kiedy „klient” nie zapłaci dilerowi za substancję odurzające.
- ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2020 r. poz. 1444).
Koniecznie sprawdź:
