Rozstrzygając spór, sędzia nie może być stronnikiem żadnej ze strony. W postępowaniu karnym jest to o tyle ważne, że jedną ze stron jest prokurator, a jak wiadomo sędziowie i prokuratorzy studiowali i przechodzili aplikację w tych samych ośrodkach naukowych. Jeżeli więc strona poweźmie uzasadnione wątpliwości co do bezstronności sędziego, ma prawo złożyć wniosek o wyłączenie sędziego.
Wyłączenie sędziego na wniosek reguluje art. 41 § 1 Kodeksu postępowania karnego (dalej jako KPK). Zgodnie z tym przepisem, w sytuacji, gdy istnieje uzasadniona wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie, sąd ma obowiązek go wyłączyć.
Omawiana instytucja dotyczy każdej sytuacji, która mogłaby mieć wpływ na bezstronność sądu. Tak więc wniosek o wyłączenie sędziego może zostać zastosowany we wszelkiego rodzaju okolicznościach rodzących uzasadnione wątpliwości odnośnie co do bezstronności sądu.
Wniosek o wyłączenie sędziego jako gwarancja rzetelnego procesu
Instytucja wyłączenia sędziego stanowi gwarancję rzetelnego procesu. Ma ona za cel zapewnienie stronom prawa do rozpatrzenia sprawy przez bezstronny sąd, zgodnie z zasadami, o których mowa w Konstytucji RP oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Omawiany przepis ma chronić nie tylko strony procesu, ale także samego sędziego przed skierowaniem przeciwko niemu zarzutów dotyczących stronniczego podejścia.
Wniosek o wyłączenie sędziego a podejmowanie działań przez sędziego
Skierowanie wniosku do sądu skutkuje tym, że sędzia nie może dokonywać w danej sprawie żadnych czynności procesowych, nawet jeżeli mają one charakter incydentalny.
Działanie sędziego mimo złożonego uzasadnionego wniosku stanowi względną przyczynę odwoławczą, uregulowaną w art. 438 pkt 2 KPK. Uchybienie polegające na nierozpoznaniu skutecznie złożonego wniosku o wyłączenie sędziego od rozpoznania sprawy, jako związane z prawem strony do zapewnienia jej warunków do bezstronnego procesu, z reguły będzie należało do tych, których zaistnienie mogło mieć wpływ na treść zapadłego w sprawie rozstrzygnięcia (por. wyrok SN z dnia 5 stycznia 2005 r., IV KK 290/04).
Wyłączenie sędziego a związki osobiste sędziego
Najistotniejszą przesłanką wyłączenia sędziego są jego związki osobiste z uczestnikami postępowania. Zgodnie z art. 41 § 1 KPK, chodzi tu wyłącznie o takie relacje, które nie mieszczą się w przesłankach wyłączenia sędziego z mocy prawa (art. 40 § 1 KPK).
Podstawę do wyłączenia na wniosek stanowić może np. dalszy stopień pokrewieństwa lub powinowactwa bądź występowanie w charakterze świadka w sprawie małżonka lub byłego małżonka sędziego. Okolicznością mogącą mieć wpływ na wyłącznie jest także bliska znajomość sędziego z uczestnikiem postępowania, np. w ramach zajęć dydaktycznych czy sportowych (stosunki towarzyskie).
„O wyłączeniu nie może decydować sam fakt znajomości danej osoby albo pokrewieństwa lub powinowactwa z nią. Rozstrzygające znaczenie ma charakter i zażyłość istniejących kontaktów. Konieczne jest więc wskazanie konkretnych okoliczności uzasadniających wyłączenie”.
Tak więc kontakty sędziego z uczestnikiem postępowania uzasadniające wyłączenie mogą mieć nie tylko charakter osobisty, ale także zawodowy. Nie każda jednak taka sytuacja skutkować będzie wyłączeniem sędziego.
Oznacza to, że w każdej sprawie powinien zostać przeanalizowany charakter rzeczonych kontaktów oraz ich częstotliwość. Istotne jest to, że aby kontakt zawodowy sędziego z uczestnikami postępowania mógł stanowić podstawę do jego wyłączenia, musi on mieć związek z rozpoznawaną sprawą.
„W orzecznictwie uznaje się, że nie jest podstawą do wyłączenia sędziego fakt pełnienia stanowiska sędziowskiego w sądzie niższego rzędu przez osobę pokrzywdzoną przestępstwem. Każdorazowo konieczne jest wskazanie konkretnych okoliczności danej sprawy, które uzasadniają wątpliwości odnośnie do bezstronności sędziego.”
Termin na wniesienie wniosku
Wniosek o wyłączenie sędziego może być zgłoszony jedynie do rozpoczęcia przewodu sądowego. Wniosek złożony po rozpoczęciu przewodu podlega rozpoznaniu jedynie w razie wykazania, że okoliczności, na które powołuje się wnioskodawca, powstały już po rozpoczęciu przewodu (np. stronnicze zachowanie się sędziego na rozprawie) lub okoliczności te istniały już wcześniej, ale stały się wiadome wnioskodawcy dopiero w toku przewodu sądowego.
